Jak wiadomo większość historycznych inspiracji, które posłużył G. R. R. Martinowi przy kreowaniu „Gry o Tron” pochodzi z średniowiecznej historii Anglii i Francji: Wojna Dwóch Róż, Wojna Stuletnia, historia ostatnich Kapetyngów. Czasami sięgają one jednak bardziej odległej przeszłości. W 2014 roku autor wskazał, że praktykowanie małżeństw pomiędzy braćmi i siostrami wśród Targaryenów jest wzorowane na dynastii Lagidów, która rządziła Egiptem po podboju przez Aleksandra Wielkiego.

Obyczaje małżeńskie Targaryenów mogą bowiem czytelnika „Gry o Tron” niepokoić. Są one z naszej perspektywy dziwne i nienormalne. Dowiadujemy się o nich na prawie samym początku powieści, w którym Daenerys zastanawia się nad swoim małżeństwem:

Od wieków, odkąd Aegon Zdobywca wziął sobie za żonę swoją siostrę Rhaenys, Targaryenowie poślubiali własne siostry. Viserys powtarzał jej wielokrotnie, że linia rodowa musi pozostać czysta, że w ich żyłach płynie królewska krew, złocista krew pradawnej Valyrii, smocza krew. Smoki nie łączyły się z dzikimi zwierzętami, a Targaryenowie nie mieszali swojej krwi z krwią pomniejszych rodów.

W tym rodzie kazirodztwo, małżeństwa między rodzeństwem były czymś normalnym. Był to zwyczaj valyriański, który po osiedleniu się na Smoczej Skale nadal praktykowali Targaryenowie. Także Aegon I Zdobywca, który podbił Westeros poślubił swoje dwie siostry Visenyę i Rhaenys.

12b04f5cf020b20ed3f5d47751d28d8b

Aegon, Visenya i Rhaenys (Autor: Amok)

Z tych związków doczekał się dwóch synów, którzy panowali po sobie: Aenysa I (syna Rhaenys) i Maegora I Okrutnego (syna Visenyi). Syn Aenysa I Jaehaerys I ożenił się ze swoją siostrą Alysanne. Z swoimi siostrami żenili się też Aegon II (ożeniony z Helaeną), Baelor I (ożeniony z Daeną), Aegon IV (ożeniony z Naerys), Jaehaerys II (ożeniony z Shaerą) i Aerys II (ożeniony z Rhaellą). Jak widać więcej niż co trzeci król z tej dynastii zawarł małżeństwo ze swoją siostrą. Przy czym Targaryenowie bardzo wyraźnie różnią się od innych rodów. Poza tą dynastią kazirodztwo nie jest w Westeros dozwolone i budzi zgorszenie. Znamy raptem kilka przypadków, w których do nich dochodziło. To co dla Targaryenów było normą, w przypadku Jaime Lannistera i Cersei Lannister było wstydliwym sekretem, wyjątkiem potwierdzającym regułę.

Także w naszej kulturze tabu kazirodztwa jest silne. W większości europejskich krajów jest ono zakazane przez prawo i jest uważane za przestępstwo. Są dwie przyczyny tabuizacji kazirodztwa w naszej kulturze. Z jednej strony jest ono potępiane (historia Lota) i zakazane w „Starym Testamencie” (Kpł. 18, 7-20). Zakaz ten jest potwierdzony także w „Nowym Testamencie” (Kor. 5, 1, 4-5). Tak więc chrześcijaństwo wyraźnie występowało przeciw kazirodztwu. Równie niechętne kazirodztwu było prawo rzymskie. Nie tylko było ono zakazane, ale też podlegało karze. Rzymska i chrześcijańska tradycja powoduje, że zakaz kazirodztwa wydaje się nam kompletnie naturalne.

Nie we wszystkich kulturach kazirodztwo było jednak surowo zakazane. W starożytnej Grecji nie było jednolitego stosunku do tego typu związków. W Atenach istniał zakaz małżeństw między dziećmi jednej matki (homometrioi), ale dozwolone były związki pomiędzy dziećmi jednego ojca (homopatrioi). W Sparcie było na odwrót, tam zakazane były związki pomiędzy dziećmi jednego ojca. Przy czym wydaje się, że małżeństwa między rodzeństwem w poszczególnych miastach greckich były sporadyczne.

Najsłynniejszym przykładem małżeństw między rodzeństwem nie tylko w świecie antycznym, ale w naszym kręgu kulturowym pochodzi z dynastii Lagidów. Rządziła ona Egiptem pomiędzy 306 r. p.n.e. a 30 r. p.n.e. Jej założycielem był Ptolemeusz I Soter (Zbawca). Był on Macedończykiem i jednym z przyjaciół Aleksandra Wielkiego. W 323 roku p.n.e. po śmierci Aleksandra Wielkiego został zarządcą (satrapą) Egiptu. W przeciwieństwie do innych wodzów Aleksandra, nie próbował przejąć kontroli nad całym jego państwem, ale od początku jego ambicje konsekwentnie ograniczały się jedynie do Egiptu. W 306 r. p.n.e. oficjalnie ogłosił się on nowym władcą Egiptu i pozostał nim do swojej śmierci. Jego potomkowie rządzili Egiptem, aż do podboju rzymskiego, który nastąpił podczas rzymskiej wojny domowej po śmierci Cezara. Ostatnią i najsłynniejszą przedstawicielką dynastii była słynna Kleopatra VII Wielka. Wraz z jej samobójczą śmiercią Egipt przeszedł pod rzymską władzę. Przez prawie trzy wieki Egipt był rządzony przez zhellenizowanych Macedończyków i Greków, którzy napłynęli do Egiptu po Aleksandrze Wielkim. Nie tylko elita za czasów Lagidów była grecka, ale najeźdźcy przynieśli ze sobą swoją kulturę, cywilizację i język. Oczywiście nie znaczy to, że sami nie ulegali kulturze egipskiej. Większość ludności państwa Lagidów pozostała przy swoim języku i kulturze.

W przeciwieństwie do innych dynastii hellenistycznych Lagidzi praktykowali związki małżeńskie z bliskimi krewnymi. Jako pierwszy ze swoją siostrą ożenił się drugi z macedońskich królów Egiptu, syn Ptolemeusza I Sotera, Ptolemeusz II Filadelfos (Miłujący siostrę). Stało się to w 277 roku p.n.e. W tym czasie Arsinoe II miała około 40 lat i skomplikowane życie. Jako prawie dziecko została wydana za jednego z wodzów Aleksandra Wielkiego, Lizymacha. Był on od niej o wiele lat starszy, ale był władcą Tracji i Macedonii i sojusz z nim był istotny dla Ptolemeusza I. Para doczekała się trojga dzieci, ale naturalnym następcą Lizymacha wydawał się najstarszy jego syn Agatokles. Arsinoe II udało się przekonać Lizymacha, że jego syn spiskuje przeciw niemu. Władca kazał zabić syna i jego przyjaciół.

arsinoe_ii_bm2

Arsinoe II

Arsinoe II długo nie cieszyła się z sukcesu, wkrótce Lizymach został pokonany przez Seleukosa I. Najpierw Lizymach zginął w bitwie, a następnie Seleukos I został skrytobójczo zamordowany przez przyrodniego brata Arsinoe II Ptolemeusza Keraunosa. Synowie Arsinoe II byli dla niego rywalami do tronu Macedonii. Postanowił podstępnie ich zgładzić. Arsinoe II schroniła się jednak w twierdzy Kasandrei. Aby ją podejść, zawarł z nią kompromis. Poprosił przyrodnią o rękę i obiecał jej, że nie będzie miał innych żon poza nią. Z greckiej perspektywy małżeństwo między przyrodnim rodzeństwem mieściło się w ich obyczajowości. Kiedy Arsinoe II wpuściła brata do Kasandrei, to Ptolemeusz Keraunos przejął twierdzę i kazał na oczach matki zabić jej dwóch synów. Ptolemeusz Keraunos nie cieszył się długo władzą, dwa lata później stracił życie walcząc z Keltami. Arsinoe II udało się uciec, najpierw na Samotrake, a następnie do swojego rodzonego brata Ptolemeusza II. Po przybyciu do Aleksandrii Arsinoe II najpierw skłoniła brata do rozwodu ze swoją żoną Arsinoe I (która była córką Lizymacha z wcześniejszego małżeństwa), a następnie para wzięła ślub. Pierwsze lagidzkie małżeństwo rodzeństwa pozostało bezpotomne. Arsinoe II zbliżała się do czterdziestki i trudno było już oczekiwać, aby mogła dać mężowi-bratu dzieci. Związek wywołał olbrzymi skandal wśród Greków. Na przykład drwił z niego poeta Sotades, co zakończyło się skazaniem go na śmierć i egzekucją. Nieszczęsny poeta został zamknięty w ołowianej skrzyni, a następnie utopiony. Arsinoe II nie żyła zbyt długo, zmarła ledwie 5 lat później, ale jej związek z bratem stał się wzorem, który był naśladowany w prawie każdym pokoleniu Lagidów.

Syn Ptolemeusza II, Ptolemeusz III Eurgetes (Dobroczyńca) ożenił się z dziedziczką Cyrene Bereniką II. Była ona jego siostrą cioteczną. Kiedy mąż Berenike II udał się na wyprawę wojenną przeciw Seleukidom, to królowa obcięła swój warkocz i złożyła jako votum w świątyni Afrodyty (utożsamionej ze zmarłą Arsinoe II), aby jej mąż wrócił bezpiecznie z wojny. Po jego powrocie okazało się, że ów pukiel włosów zaginął. Szybko znaleziono wytłumaczenie tego faktu. Poeta Kallimach napisał elegię o porwaniu i umieszczeniu przez bogów warkoczu królowej na niebie. Astronom Konon nadał grupie słabych gwiazd miano Warkocz Bereniki, gwiazdozbiór ten do dziś istnieje na mapach nieba. Ptolemeusz III i Berenika II mieli kilkoro dzieci, wśród których byli Ptolemeusz IV Filopator (Miłujący ojca) i Arsinoe III. Ta para wzięła ślub i miała tylko jednego syna Ptolemeusza V Epifanesa (Bóg objawiony). Władca ten nie miał ani siostry, ani kuzynki i ożenił się z kobietą poza dynastią Seleukidką (macedońska dynastia rządząca Bliskim Wschodem, początkowo od Morza Egejskiego po Indus, na końcu jedynie Syrią) Kleopatrą I.

Po Ptolemeuszu V rządził jego syn Ptolemeusz VI Filometor (Miłujący matkę), który ożenił się z swoją siostrą Kleopatrą II. Małżeństwo to dochowało się dwójki synów Ptolemeusza Eupatora i Ptolemeusza VII Neos Filopatora (Nowego Miłującego ojca). Po przedwczesnej śmierci ich ojca Ptolemeusza VI w bitwie, władzę nad Egiptem przejął brat ich rodziców Ptolemeusz VIII Fyskon (Brzuchacz). Starszy z braci już nie żył, młodszy został zabity z rozkazu swojego stryja-wujka. Co prawda Ptolemeusz VIII ożenił się z wdową po bracie, a zarazem swoją siostrą Kleopatrą II, ale stosunki między małżeństwem-rodzeństwem były wrogie, mimo że para doczekała się syna Ptolemeusza Memfickiego. Ptolemeusz VIII i Kleopatra II toczyli długotrwałą wojnę. W czasie niej Ptolemeusz VIII kazał zabić swojego syna (z Kleopatrą II) i przesłać jej jego poćwiartowane zwłoki. Ożenił się też z jej córką, czyli swoją siostrzenico-bratanicą Kleopatrą III (córką Kleopatry II i Ptolemeusza VI). Nie rozwiódł się on ze swoją pierwszą żoną, po prostu oficjalnie miał dwie. Przy czym nienawiść pomiędzy matką a córką była równie wielka jak między Kleopatrą II a Ptolemeuszem VIII. Konflikt dynastyczny miał bardzo destrukcyjny charakter. Tak Ptolemeusz VIII wygnał sporą część uczonych związanych z Museionem, gdyż popierali oni Kleopatrę II, zamiast niego. Przeorganizował on Museion, które już nigdy nie odzyskało swojego znaczenia. Wojna tak wyczerpała państwo, że w 118 r. p.n.e. cała trójka: Ptolemeusz VIII, Kleopatra II i Kleopatra III pojednali się. Porozumienie przetrwało do 116 r. p.n.e., kiedy zmarł Ptolemeusz VIII.

Po jego śmierci w Egipcie faktycznie rządziła Kleopatra III w imieniu swojego (i Ptolemeusza VIII) syna Ptolemeusza IX Lathyrosa (Groszka). Wkrótce doszło do konfliktu pomiędzy Ptolemeuszem IX a jego matką. Przy czym stronnictwo Kleopatry II poparło w sporze matki i syna tego ostatniego. Konflikt wygrała Kleopatra II i zastąpiła w 107 r. p.n.e. swojego starszego syna młodszym Ptolemeuszem X Aleksandrem I. Ptolemeusz IX był najpierw mężem swojej siostry Kleopatry IV, a następnie drugiej Kleopatry Selene. Jego matka Kleopatra III preferowała swoją młodszą córkę. Po prostu kazała się mu rozwieść z Kleopatrą IV i ożenić się z Kleopatrą Selene jeśli ma utrzymać tron Egiptu. Kiedy jednak doprowadziła do jego detronizacji (Ptolemeusz IX stał się królem Cypru), to Kleopatra Selene stała się żoną swojego drugiego brata Ptolemeusza X. Związek nie był udany i Kleopatra Selene rozwiodła się i ożeniła się po kolei z trzema królami Syrii z dynastii Seleukidów: Antiochem VIII, Antiochem IX i Antiochem X. Jej siostra i poprzedniczka jako żona Ptolemeusza IX Kleopatra IV też ożeniła się z królem Syrii Antiochem IX. Obie panie, oraz ich siostra Kleopatra Tryfajna brały aktywny udział w wojnach domowych w Syrii. Były one niezwykle burzliwe. Tak na przykład Kleopatra Tryfajna kazała obciąć ręce Kleopatrze IV i zostawiła ją, aby wykrwawiła się na śmierć. Rok później Antioch IX w ten sam sposób kazał potraktować Kleopatrę Tryfajnę. Kleopatra Selene została zaś zamordowana z rozkazu króla Armenii Tigranesa, który przejął władzę nad Syrią. Tymczasem Ptolemeusz X postanowił się pozbyć wpływu swojej matki i kazał ją zamordować. Następnie król rządził samodzielnie Egiptem przez 20 lat. Ożenił się on z swoją bratanico-siostrzenicą (córką Ptolemeusza IX i Kleopatry Selene) Bereniką III.

Po jego śmierci tron objął Ptolemeusz XI Aleksander II, który był synem Ptolemeusza X i Kleopatry Seleny. W ramach ugody ze swoją macochą, a zarazem siostrą cioteczną (przez jego i jej ojców) i siostrą (przez matkę) ożenił się z nią i para objęła rządy nad Aleksandrią i Egiptem. Trwały one jednak bardzo krótko. Po 20 dniach Ptolemeusz X kazał zamordować Berenike III, ale doprowadziło to do buntu Aleksandryjczyków, którzy zamordowali władcę. W rezultacie do władzy doszedł syn Ptolemeusza IX i Kleopatry Selene Ptolemeusz XII Auletes (Fletnista). Był on mężem Kleopatry V. Jej tożsamość jest nieznana. Część badaczy widzi w niej córkę Ptolemeusza IX lub Ptolemeusza X. W źródłach bywa mylona ze swoją córką Kleopatrą VI, ale nawet jak na Lagidów to byłoby jednak zbyt hardcorowe, aby oficjalną żoną swojego ojca została jego córka. Wreszcie córka Ptolemeusza XII, słynna Kleopatra VII Wielka („ta” Kleopatra) najpierw została żoną swojego brata Ptolemeusza XIII, a po jego śmierci drugiego z braci Ptolemeusza XIV. W tym wypadku były jednak to „białe” małżeństwa, które nie zostały skonsumowane.

kleopatra-sa-leopardima

Kleopatra VII

Jak widać w przypadku dynastii Lagidów większość królów było ożenionych ze swoimi siostrami. Rzadko kiedy wydawano córki Lagidów za kogoś spoza dynastii (chyba że, za Seleukidów). W przynajmniej jednym przypadku władca równocześnie ożeniony był z dwiema swoimi krewnymi (siostrą i siostrzenicą). Nasze źródła najprawdopodobniej milczą o żonach spoza dynastii, gdyż nie miały one większego znaczenia politycznego i poligamia mogła być w dynastii rządzącej hellenistycznym Egiptem częstsza niż sugerują to nasze źródła. Poligamia jest poświadczona także u Argeadów (dynastii Aleksandra Wielkiego) i innych monarchii hellenistycznych (Antygonidzi i Seleukidzi). Co ciekawe nie widzimy zbytnio efektów wsobnego chowu u Lagidów. Różnili się oni pod tym względem od, na przykład, Habsburgów, wśród których regularnie dochodziło do małżeństw pomiędzy przedstawicielami linii hiszpańskiej i austriackiej. Związki pomiędzy kuzynkami szybko doprowadziły do ujawnienia się różnych wad genetycznych, co spowodowało wymarcie hiszpańskiej linii Habsburgów. Tak się nie stało w przypadku Lagidów. Albo więc mieli wyjątkowo dobre geny, albo może oficjalni ojcowie dzieci nie byli nimi w rzeczywistości.

Znacznie trudniej odpowiedzieć na pytanie o powody, dla których tak często praktykowano kazirodztwo wśród Lagidów. Nie spotykamy tego w innych królestwach hellenistycznych. Istnieją dwa różne wyjaśnienia. Po pierwsze małżeństwa pomiędzy braćmi i siostrami mogą mieć egipską genezę. Tak twierdził Diodor, według którego Egipcjanie kultywowali związki pomiędzy braćmi i siostrami biorąc przykład z bogów Ozyrysa i Izydy (byli oni zarówno małżeństwem, jak rodzeństwem). Rzeczywiście takie sytuacje zdarzały się w czasach faraońskich, ale nie były one normą. W czasach, gdy Egiptem rządzili Rzymianie mniej więcej co szóste małżeństwo było zawierane pomiędzy rodzeństwem. Dla wcześniejszych czasów nie posiadamy jednak danych, które można by poddać badaniom statystycznym. Nie wiemy, na ile zwykli mieszkańcy Egiptu (tak Egipcjanie jak i Grecy) kultywowali wcześniejsze praktyki małżeńskie, a na ile zwyczaj narodził się na podstawie wzorowania się na dynastii królewskiej. Także mitologia grecka mogła tłumaczyć narodziny małżeństw między rodzeństwem. W końcu najwyższy bóg greckiego panteonu Dzeus był mężem swojej siostry Hery. Niezależnie czy Lagidzi wzorowali się na bogach greckich (Dzeus i Hera) czy egipskich (Ozyrys i Izyda) to jasno pokazywali, że powszechne normy etyczne ich nie obowiązują. Król stał ponad prawem, co dawało mu status zbliżonego do boskiego. Lagidzi praktykując kazirodztwo pokazywali, że są inni niż ich poddani.

W każdym razie samo wyliczenie kazirodczych związków zawartych w dynastii Lagidów musi oszałamiać. Przy obyczajach panujących w tej dynastii „Moda na sukces” jest prostą historią, a „Pieśń Lodu i Ognia” powieścią prawie familijną. Wśród Lagidów zdarzały się sytuacje, gdy król był mężem swojej siostry, której zabił dwóch synów (w tym jednego swojego) oraz jej córki, czyli swojej bratanico-siostrzenicy. Jego dzieci były dla siebie zarówno rodzeństwem jak siostrzeńcami i wujostwem. Inna królowa był dla swojego męża macochą, kuzynką i siostrą równocześnie.

Oczywiście pomiędzy zwyczajami rodziny monarszej w sadze „Pieśni Lodu i Ognia” a Egiptem hellenistycznym istnieją pewne różnice. Wśród Lagidów związki pomiędzy bratem a siostrą były bardziej konsekwentne praktykowane niż wśród Targaryenów. Za to wśród tych ostatnich poligamia była normą, co nie było chyba powszechne wśród potomków Ptolemeusza I. W sadze „Pieśni Lodu i Ognia” Targaryenowie nie mają statusu quaziboskiego jak Lagidzi, są bliżsi średniowiecznym monarchom niż Ptolemeuszom. Nie da się też ukryć, że obyczaje w Westeros są bardziej cywilizowane niż to, co wyprawiali potomkowie Ptolemeusza I. Wbrew bowiem powszechnej opinii saga „Pieśni i Lodu” nie jest tak okrutna jak średniowieczna czy starożytna historia. Po prostu poszło w zapomnienie jak okrutne były rzeczywiste dzieje świata.

Autor: Robert Suski